Rizal's words in Baaoeño

Pinaka-Oreng Pa-aram
ni Dr. Jose P. Rizal
Itinaga-Baao ni P.B. Robosa

In an answer to a challenge from one of my students from Rinconada who is attending my class on Rizal who commented that Rizal is too intellectual and the youth has difficulty in relating to him, I wrote the following translation of Rizal's "Last Farewell" in simple Rinconada/Baao Bicol to see if indeed Rizal's words would be too alien to the youth. In the process, I discovered the beauty and capacity of our own dialect in expressing Rizal's lofty thoughts and feelings.

Paaram ragang kinagis-ngan, potos kin kaliwanagan
Perlas sa dagat subangan, na-uuda tang kamurawayan
masingaya kong dara, patapos na ag mamundong buway,
kun tibaad kuntana ini mas makintab, lab-as ag sagana,
itatao man diyaday tolos-tolos para sa kanimong karayan.

Sa lugar kin labanan, sa init ka labo-labong sinabatan
dali tolos kong ibubuklad, ining buway kanimo idudusay,
maski sari man, puon tanom, sa takay o sa lubid bitayan
patag man o talbungan kin binitay , labanan o kasakitan
dyaday man a buway, itatao kun ayaton ka banwaan.

Ngamin ko babayaan pag langit bumuka ag nag aninag
senyas ka tapos ka ngitngit sa silaw ka bagong ramrag
kun kulang a pagkapula kuyan na namumulaag mong aldow
ibulos ag iluyap a pula ka rugo sa kanakong mga ugat,
itugma sa nagpupuon mong aldow na mabukang liwanag.

Pangitorogan ko, ko ako igin pa, padagos angan nagdakulo
pagitorogan angan nagin tawo, nagkukusog angan nagtalubo
Namapandawan ka, kanamong perlas ka sirangan dagat
oda lua a maitom mong mga mata, tulid a kiray sa angog
di nagmomundo o nagngongorot, oda mantsa kin pagkasupog.

Anap-anap ka kanakong buway, mawot ko angan pa man
Tara! babaoy kana kalag ko na sumusuway ag babayaan,
Tara! Aba-a nang raay na mauda tanganing ika mabuway,
mag-raan ta tumindog ka, nakaasag sakanimong kalangnitan,
sa raga mong malumok, magturog tuninong uda katapusan.

kun usad na aldow, ika maka-koko, sa kanakong linubngan
nagtatarok kaiba sa mga doot usad na bumobukang burak
irokot mo kanimong mga ngabil ta ako kanimong inarkan
ag mamatean ko sa angog maski sa irarom kan lubungan
a maimbong mong inga-inga, pagpayaba mo mamamatean.

Pabayaeng a aninag ka bulan roktan ako kin luway-luway,
togote na ako kumintab sa mga silyab ka bagong sirang
a na angin pababayaeng magoyop-oyop kin kamunduan
ag minsan kun agko tumogpa, sa krus ko, usad na gam-gam
pabayaeng maghingalo, ag magsiwit kin katoninongan.

Sa init ka aldow, paalisnga-wa pagkabasa ka tubig uran
tanganing agrangay ko sa langit, paitaas man darahon,
Ludok na inabot kining buway ko, bayae a iba pagtangisan,
pagsinarom ka apon ag saka ako ipinapangadyi man
Banwaan, tabi ipagnayo-ngayo na sa Dios ako magingalo.

Pangadyi mo man su ngamin na ma-irak na nauda
su ngamin na nag-agi kin di maisip na mga kasakitan
para sa mga ina ta, na di matapos a na mga panambitan
para sa mga ilo, mga balo ag mga rakop na pinasakitan
pag-arangan man Banwaan, yana kanimong katalingkasan.

Saka kun gab-i matawoban na kin riknum a kamposanto,
oda nag aantabay kundi mga guiraan na sanang gayo,
di pag ribuka a na muraway o bugawon a na misteryo.
Ag kun marungog mo a na tunog kin gitara o harpa,
ako yan payaba kong Banwaan, kanimo na nagkakanta

Pag ining linubngan kanako, di na basang mabisita
ni ono na basang krus o bato na natutudang tanda
ipaarado mo sa para-oma angan a raga iluyap niya.
A abo ko bago malopa na ag di na mapakinabangan,
bayaeng mapino ag maging polbo sa ragang kaiwasan.

Ang-gan sa di na kaipuwan na ako man marumruman
lilibutun ko an maiwas mong langit, bukid o patag
maludok ko ikang kakantahan ang-gan ika mananok
sa kolor, ta-mis ag ugong ka kanakong panambitan
sa pagkabo-ot ag pagmangno, sa kanimo na oda kataposan.

Payaba kong Banwaan, ika na kanakong kamondoan
Filipinas kining buway, ironga ining kanakong paaram
babayaan ko kanimo, mga kag-igin, mga nabotan.
Lugar na uda mga uripon, ana kanakong pai-iiyanan
kun sari a pagtubod buway saka Dios a kag kahadean.

Paaram, mga kag-igin, mga ngod, mga parte ko buway
mga kayamon ko sa pobreng baloy na naroromroman
mamuya kamo na ako umaabot na sa ka-ingaloan
paaram nakagnirit na dayowan, kaiba ko sa kamuyawan
paaram sa ngamin na nabootan, a pagraan kapa-ingaloan.